Zazacanın Tarihi Gelişimi

 Zazaca dilinin gelişim tarihi

Zazaca (kendince: **Zazai Dımıli**), Hint-Avrupa dil ailesinin İranî diller grubuna ait bir dildir. Bu grup içerisinde Gorani ve Hazar Denizi'nin güneyindeki diller (Talışça, Gilaki, Mazenderani gibi) ile yakın akrabalığı bulunmaktadır.Özellikle Türkiye'nin Doğu Anadolu bölgesinde (Dersim/Tunceli, Bingöl, Elazığ, Sivas, Erzincan, Muş, Diyarbakır gibi illerde) konuşulmaktadır. 

Dımıli" şeklindeki Zazaca iç adının etimolojisi ve Ermeni kaynaklarındaki Deylem'den Orta Anadolu'ya göç kayıtları da Zazaların Deylemli kökenli olduğu yönünde kanıt olarak gösterilmektedir. Akademisyenler bu göçün MS 10. ila 12. yüzyıllar arasında gerçekleştiğini tahmin etmektedir.

### **1. Kökeni ve Antik Dönem**

- Zazaca, **Kuzeybatı İranî diller** grubuna dahildir ve muhtemelen **Partça** (Part İmparatorluğu, MÖ 247 - MS 224) ve **Medce** gibi eski İranî dillerle bağlantılıdır.

- Bazı araştırmacılar, Zazacanın **Daylemî** (Daylam bölgesinde konuşulan bir dil) ve **Gilanî** dilleriyle akrabalığı olduğunu savunur.

- Dilin kökeni, **Orta İran dönemi**ne (MS 3.-7. yüzyıllar) kadar uzanabilir.

### **2. Orta Çağ ve Dersim Bölgesinde Yerleşim**

- Zazaların, **10.-11. yüzyıllarda** İran’ın kuzeyinden (Daylam-Gilan bölgesi) Anadolu’ya göç ettiği düşünülmektedir.

- **Dersim (Tunceli) bölgesi**, Zazacanın en yoğun konuşulduğu merkez olmuştur.

- **Alevi-Zaza** ve **Sünni-Zaza** olarak iki ana kola ayrılan Zazalar, dilde de lehçe farklılıkları geliştirmiştir.

### **3. Osmanlı Dönemi ve Yazılı Kaynaklar**

- Zazaca, uzun süre sözlü bir gelenek olarak kalmış, yazılı edebiyatı sınırlıdır.

- **16. yüzyıldan** itibaren Osmanlı kayıtlarında "Zaza" adı geçmektedir.

- **19. yüzyılda** bazı Avrupalı dilbilimciler (Peter Lerch, Friedrich Müller) Zazacayı incelemeye başlamıştır.

Zazaca'nın yazı diline geçişi oldukça geç bir döneme denk gelmektedir. 19. yüzyıla kadar Zaza edebiyatı sözlü gelenekle varlığını sürdürmüştür.

 * Zazaca'nın bilimsel olarak incelenmesi 1856 yılında başlamıştır. Rus dilbilimci Peter Lerch'in Kırım Savaşı'nda esir düşen Zaza askerlerden derlediği notlar, Zazaca üzerine yapılan ilk kayıtlardandır.

*19. yüzyılın sonlarına doğru Zazaca ilk yazılı eserler ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu döneme ait Arap harfleriyle yazılmış dini içerikli metinler bulunmaktadır. Ehmedê Xasi'nin 1899 tarihli "Mewlid" eseri, Zazalar tarafından yazıldığı bilinen ilk eserlerden biridir.

### **4. Modern Dönem ve Dilbilimsel Çalışmalar**

Osmanlı Devleti'nin yıkılıp Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulması sonrası dönemde uzun süren dil ve kültür yasakları, Zaza edebiyatının Türkiye ve Avrupa merkezli olarak iki kolda gelişmesine neden olmuştur. 

 * Yasakların Erdoğan Döneminde kalkmasıyla birlikte Türkiye'de de Zazaca yayınlar artmaya başlamıştır. Günümüzde Zazaca çeşitli gazete, dergi ve kitaplarda kullanılmaktadır.

- **20. yüzyıl başlarında**, Zazaca üzerine ilk ciddi dilbilimsel çalışmalar yapıldı (Oskar Mann, Karl Hadank).

- **1980’lerden sonra**, Zazaca için Latin alfabesiyle yazım çalışmaları başladı.

- **1996’da** Zaza dilinde ilk edebiyat dergisi **"Tija Sodıri"** yayınlandı.

- **2000’lerde** Zazaca üzerine akademik çalışmalar arttı (Zülfü Selcan gibi araştırmacılar).

### **5. Günümüzde Zazaca**

- UNESCO’ya göre Zazaca, **"tehlikede olan diller"** arasındadır.

- **Türkiye’de resmi statüsü yoktur**, ancak bazı üniversitelerde seçmeli ders olarak okutulmaktadır.

- **Zaza edebiyatı** ve müziği (özellikle dengbej geleneği) canlı tutulmaya çalışılmaktadır.

- **Diasporada** (Avrupa’da) Zazaca yayınlar ve kültürel faaliyetler devam etmektedir.

### **Lehçeleri**

1. **Kuzey Zazaca (Dersim-Kırmancki)** – Tunceli, Erzincan, Gümüşhane.

2. **Güney Zazaca (Dimilki)** – Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Sivas.

Zazacanın geleceği, dilin korunması ve yaşatılması çabalarına bağlıdır. Son yıllarda sosyal medya ve dijital platformlarda Zazaca içeriklerin artması umut vericidir. 

 * UNESCO tarafından "tehlike altındaki diller" kategorisinde sınıflandırılan Zazaca, konuşan sayısının azalması ve Kürtçü siyasi ayrılıkçıların etkisiyle Kürtçe ye doğru bir dil kayması ve lehçe propagandası yoluyla varlığının gereksiz hale getirilmesi ve Kürtçe kelimelerin Zazaca kelimeler yerine kullanılması ve de yeni nesilde dil bilincinin zayıflığı nedeniyle risk altındadır.

 * Buna rağmen, son yıllarda Zazaca'ya olan ilgi artmış, dilin korunması ve yaşatılması yönünde çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.

Elhasıl, Zazaca Kuzeybatı İran dillerine mensup köklü bir dildir. Uzun bir sözlü geleneğe sahip olan Zazaca, 19. yüzyıldan itibaren yazı diline geçmeye başlamış ve 20. yüzyılda çeşitli zorluklara rağmen varlığını sürdürmektedir. Günümüzde ise dilin korunması ve gelecek nesillere aktarılması için çabalar devam etmektedir.